Çalışma süreleri İş Kanunu kapsamında haftada en fazla 45 saat olarak belirlenmiştir. Buna göre de genellikle çalışma süreleri 6 gün olan işyerlerinde günlük 7,5 saat ve 5 gün çalışılan işyerlerinde ise günlük 9 saat olarak uygulanmaktadır.
İşyeri uygulamaları saklı kalmak kaydıyla çalışma süreleri tespit edilirken ara dinlenme süreleri hariç fiili çalışma süresi tespit edilmektedir. Diğer bir deyişle ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmamaktadır.
İş Kanununda fazla çalışma haftalık 45 saati geçen çalışma hali olarak tanımlanmışken, fazla sürelerle çalışma koşulu olarak 45 saatin altında çalışılan işyerlerinde 45 saate kadar olan çalışma süresini ifade etmektedir. Fazla sürelerle çalışma ücreti yüzde 25 zamlı ücretken, fazla çalışma ücreti yüzde 50 zamlı ücrettir.
Bir yıl içinde en fazla 270 saat fazla çalışma yapılabilmektedir. 270 saati geçen fazla çalışma mümkün olmadığından denkleştirme veya fazla çalışma uygulamalarına dahil edilmesi mümkün olmayacaktır.
Örneğin haftada 40 saat çalışılan bir işyerinde bir haftada 50 saat çalışılırsa; 5 saat yüzde 25 zamlı ücret, 5 saat de yüzde 50 zamlı ücret ödenmesi gerekmektedir.
İş Kanunu’nun 41’inci maddesine göre, fazla çalışma ya da fazla sürelerle çalışma yapan işçiler istemeleri halinde ve işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalarının karşılığı olarak zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında da bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilme imkânı vardır. Fazla çalışma ya da fazla sürelerle çalışma yapan işçilerin serbest zaman kullanımında mutlak şart çalışanın yazılı talebinin bulunmasıdır.
Bu durumda işçi isterse yaptığı günlük çalışma süreleri üzerindeki çalışması için zamlı ücret alabilecek, isterse çalıştığı sürelerin karşılığını serbest zaman olarak kullanabilecektir. İşçi hak ettiği bu serbest zamanı 6 ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanabilecektir: “İşçi hak ettiği serbest zamanı, altı ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin ve işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren çalışma süreleri içinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanabilecektir” (İş Yasası md.41/4, 5; Yönetmelik md.6). Burada dikkat edilmesi gereken husus, “işçinin onayının” alınması ve “serbest zamanın altı ay içinde kullandırılması zorunluluğudur”. Bu nedenle, tek taraflı olarak işveren tarafından serbest zamanlı fazla çalışma yaptırılamayacağı gibi, serbest zamanın 6 aylık sürenin geçmesinden sonra da kullandırılması mümkün değildir. Aksi halde, işçinin talep edeceği “fazla çalışma ücreti” yanında işverenin her işçi için idari para cezasına çarptırılması mümkündür.
Çalışma süresi yönünden işyeri uygulamalarındaki fazla sürelerle çalışma ve fazla çalışma uygulaması, yukarıda belirtildiği şekilde değerlendirilmelidir. İş sözleşmelerinde ve eki belgelerde belirlenen sınırlar aşılmadan, ek fazla sürelerle çalışmalarda, yani örneğin haftalık 40-45 saatler arasındaki 5 saate kadar çalışma için %25 zamlı ve haftalık 45 saatten fazla çalışmalarda %50 zamlı ücret ya da serbest zaman uygulaması yukarıda belirtildiği üzere yapılmalıdır. İş sözleşmelerinde belirlenen ücretlere bu sürelerin ücretleri de dâhil edildiği düzenlemelerle de denkleştirme ve serbest zaman uygulamaları çelişmemelidir.
Telafi çalışması önce tatil, sonra çalışma olarak ifade edilebilirken, serbest zaman önce çalışma ve sonra tatil olarak ifade edilebilir. Serbest zamanda işçinin yazılı talebinin olması mutlak şarttır, onay değil, yazılı talep aranmaktadır.
