aİşçi ve işverenlerin, yeni bir iş ilişkisinde birbirlerini tanıyabilmeleri, işçinin çalışma koşullarının uygunluğunu görebilmeleri ve işverenin de çalıştıracağı işçiyi daha iyi tanıması ve
işyerine yapacağı katkıyı belirleyebilmesi, bunun sonucunda da herhangi bir tarafların iş sözleşmelerini herhangi bir ihbar süresi vermelerine gerek kalmadan sona erdirebilmeleri için sözleşmelere deneme süresi konulabilmektedir.
Deneme süresi olarak adlandırılabilecek bu süre zarfından tarafların sözleşmenin devamına veya sona erdirilmesine ilişkin iradeleri ortaya çıkabilir. Deneme süresi içinde taraflar herhangi bir tazminat söz konusu olmadan sözleşmeyi sona erdirebilirler.
Deneme süreli iş sözleşmesi, tarafların iş sözleşmesine koydukları bir kayıttır. Deneme süresi, belirli süreli iş sözleşmesi için de, belirsiz iş sözleşmesi için de söz konusu olabilir. Başka bir ifadeyle, sözleşmenin belirli veya belirsiz olmasının deneme kaydı için herhangi bir önemi bulunmamaktadır.
Deneme süresi, işçi veya işverene deneme süresi içinde iş sözleşmesinin tazminatsız veya bildirim süresine gerek kalmadan feshedilebilmesine olanak tanımaktadır. Deneme süresinde işçinin yasalarla kendisine verilen özlük ve işçilik haklarından faydalanması ve bu bağlamda çalışması karşılığında ücret alması, istediği herhangi bir sendikaya üye olması, işyerinde varsa greve katılması yasal olarak mümkündür.
İş Kanunu’nda, işçi ve işveren ilişkilerini düzenleyen maddelerden birisi olan deneme süresi ile işyerinde çalışmaya başlayan bir işçinin işyerindeki çalışma koşullarına uyum sağlaması, yapılan işin niteliği ile beklentilerinin ve iş deneyimlerinin kıyaslanabilmesi, işverenin ise işçinin işyeri çalışma koşullarına ve kurum kültürüne uyumu, çalışma disiplini ve mesleki tecrübelerinden yararlanıp yaralanmayacağı gibi konuları öğrenebilmesi amaçlanmaktadır.
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 15. Maddesi “taraflarca iş sözleşmesine bir deneme kaydı konulduğunda, bunun süresi en çok iki ay olabilir. Ancak, deneme süresi toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir. Deneme süresi içinde taraflar iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız olarak feshedebilir, işçinin çalıştığı günler için ücret ve diğer hakları saklıdır.” hükmüne yer vermiştir.
Bu yasa hükmüne göre, iş sözleşmelerinde en çok “iki ay” ve sendikalarla yapılacak toplu iş sözleşmelerinde de “dört ay” olabilecek şekilde deneme süresi belirlenebilmektedir. Deneme süresinin bireysel iş sözleşmeleriyle 3 ay, 4 ay veya 6 ay olarak belirlenmesi mümkün değildir. Bireysel iş sözleşmelerinde en fazla 2 aylık bir deneme hükmü konulabilecektir.
Deneme süresi içinde tarafların iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız olarak feshedebileceklerinden deneme süresinin en önemli uygulama alanı ihbar süresi ve ihbar tazminatıdır.
İş Kanunu’nda, kıdem tazminatı, yıllık izin ve iş güvencesi hükümlerinin aksine, ihbar süresi ve ihbar tazminatı için herhangi bir asgari çalışma süresi şartı aranmamıştır. Bu nedenle, iş sözleşmelerinde deneme süresinin konulmadığı durumlarda, işçi 1 gün bile çalışıp işten çıkartılsa en az 2 haftalık ücreti tutarında ihbar süresi/ tazminatı gündeme gelecektir.
Deneme süresine yönelik bir anlaşma söz konusu ise, iş sözleşmesini deneme süresi içinde feshedecek işçi veya işveren açısından, bildirim şartı ve ihbar tazminatı yükümlülüğü söz konusu olmayacaktır. Yargıtay’ın bir kararına göre “iki aylık deneme süresi geçmeden iş sözleşmesi sona erdirilmiş olması sebebiyle davacının ihbar tazminatı isteği yerinde değildir” denilmek suretiyle deneme süresi içinde yapılan fesihlerde ihbar tazminatı doğmayacağı açıklığa kavuşturulmuştur.
Ayrıca deneme süresinde işçinin Sosyal Güvenlik Kurumu’na (SGK) sigortalı olarak bildiriminin yapılması da zorunludur.
Özellikle bazı işyerlerinde deneme süresinde olduğu iddiasıyla işçinin SGK’ya bildirilmediği ve sigortalı yapılmadığı görülmektedir. Açık bir şekilde deneme süresinde olan kişiler de sigortalı olmak zorunda olduğunu belirtmemiz gerekir.
İşçinin deneme süresinde çalışmaya başladığı tarih, kıdem tazminatının başlangıç tarihi olarak dikkate alınacaktır. Eğer deneme süresinde işçinin sigorta primleri ödenmemiş ise iş mahkemesinde hizmet tespit davası açarak sigortasız çalıştırıldığı günleri tespit ettirebilir. Ayrıca ücreti ve diğer hakları ödenmemiş ise bunları da talep edebilir. Deneme süresinde işe iade davası açma hakkı yoktur.
