Kapitalizm, Artı Değer ve Teknolojik Gelecek: Yeni Bir Sistem Önerisi
Kapitalizm, modern dünyanın ekonomik motoru olsa da, eleştirilerden kaçamıyor. Özellikle Karl Marx’ın “artı değer” kavramı, sistemin temel bir açmazını işaret ediyor: Üretimin asıl yaratıcısı olan emek, ürettiği değerin tamamını alamıyor; bu değer, üretim araçlarının sahiplerine, yani kapitalistlere aktarılıyor. Peki, bu artı değer kamu faydasına yönlendirilmezse ne olur? Sermaye birikimi, eşitsizlik ve nihayetinde diktatörlük riski doğabilir. Öte yandan, yapay zeka, blockchain ve robotik gibi teknolojiler, az emekle insan ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir verimlilik vaat ediyor. Bu durumda, klasik kapitalizmin anlamı sorgulanırken, yeni bir sistem önerisi kaçınılmaz hale geliyor. Bu makalede, Klaus Schwab’ın “paydaş kapitalizmi”ni ele alarak, teknolojinin sunduğu fırsatlarla daha radikal bir alternatifi, “tekno-komünalizm”i tartışacağız.
Kapitalizmdeki Sorun: Artı Değerin Hak Edilmeyen Ellerdeki Yolculuğu
Kapitalizmin eleştirisi, artı değerin dağılımına odaklanır. Marx’a göre, bir işçi 10 saat çalışıp 100 birim değer üretirse, belki sadece 30 birim ücret alır; kalan 70 birim, kapitalistin kârı olur. Kapitalist, bu kârı “hak ettiği” için değil, sistemin mülkiyet yapısı gereği alır—çünkü üretim araçları onun kontrolündedir. Bu durum, emeğin yabancılaşmasına ve eşitsizliğe yol açar. Kapitalistler, risk aldıkları ve organizasyon sağladıkları için bu kârı hak ettiklerini savunsa da, eleştirmenler asıl değeri emeğin yarattığını, sermayenin ise sadece bir aracı olduğunu vurgular.
Sorun şu ki, artı değer kamu faydasına aktarılmadığında, sermaye bir avuç elde yoğunlaşır. Bu birikim, ekonomik gücü siyasi güce çevirerek demokratik yapıları tehdit edebilir ve rejimleri otoriterliğe kaydırabilir. Tarih, bu dinamiği defalarca göstermiştir: Rockefeller’lardan bugünün teknoloji devlerine, sermaye elitleri genellikle sistemi kendi lehlerine şekillendirir.
Schwab’ın Çözüm Önerisi: Paydaş Kapitalizmi
Dünya Ekonomik Forumu’nun kurucusu Klaus Schwab, bu soruna “paydaş kapitalizmi” ile yanıt veriyor. Geleneksel hissedar odaklı modeli eleştiren Schwab, şirketlerin sadece kâr değil, çalışanlar, toplum ve çevre gibi tüm paydaşların faydasını gözetmesi gerektiğini savunuyor. “Büyük Sıfırlama” (Great Reset) projesiyle, pandemi sonrası dünyayı daha adil, yeşil ve dijital bir şekilde yeniden yapılandırmayı öneriyor. Schwab’a göre, artı değerin bir kısmı bu paydaşlara yönlendirilirse, kapitalizm yumuşar ve sürdürülebilir hale gelir.
Ancak bu yaklaşım, sorunun köküne inmekten uzak. Özel mülkiyet ve sermaye sahipliği korunduğu sürece, artı değerin ana yönü değişmez—kapitalistler hâlâ aslan payını alır. Eleştirmenler, Schwab’ın modelini “kapitalizmi kurtarmak için kozmetik bir hamle” olarak görürken, Marksistler bunun sömürüyü ortadan kaldırmadığını söylüyor. Schwab’ın teknokratik ve küreselleşmeci vizyonu, merkeziyetsiz bir alternatif arayanlar için de yetersiz kalıyor.
Teknolojinin Rolü: Kapitalin Anlamını Yitirdiği Bir Dünya
Yapay zeka, blockchain ve robotik gibi teknolojiler, üretimi dönüştürüyor. Az emekle çok çıktı elde edilebiliyorsa ve insan ihtiyaçları (barınma, gıda, sağlık) layıkıyla karşılanıyorsa, kâr biriktirmenin ve sermaye sahipliğinin eski anlamı kaybolabilir. Bir fabrika, robotlarla 100 birim ürün üretip bunu topluma dağıttığında, “kapitalist” kimin için çalışır? Teknoloji, artı değeri bireylerden bağımsız hale getirip kamusal bir havuza aktarabilir. Bu, hem eşitsizliği azaltır hem de diktatörlük riskini önler—çünkü sermaye birikimi yerini topluluk faydasına bırakır.
Yeni Bir Sistem: Tekno-Komünalizm
Peki, bu potansiyeli realize edecek bir sistem nasıl olabilir? “Tekno-komünalizm” adını verebileceğimiz bir model, şu ilkelerle işleyebilir:
-
Üretim Araçlarının Kolektif Mülkiyeti: Fabrikalar, yapay zeka sistemleri ve robotlar, yerel toplulukların veya kooperatiflerin kontrolüne verilir. Blockchain, mülkiyeti şeffaf ve dağıtık bir şekilde kaydeder.
-
Evrensel Temel Hizmetler: Teknolojinin verimliliğiyle, enerji, su, sağlık gibi temel ihtiyaçlar ücretsiz sağlanır. Artı değer, bu hizmetleri finanse eder.
-
Çalışma Esnekliği: Robotlar repetitive işleri devralır; insanlar yaratıcı veya sosyal rollere yönelir. Çalışma, zorunluluk değil, gönüllü katkı olur.
-
Kaynak Yönetimi: Yapay zeka, kaynakların optimum dağıtımını planlar; blockchain, süreci şeffaf hale getirir.
-
Yerel ve Küresel Denge: Yerel komünler özerk olur, ama küresel işbirliği korunur.
Bu sistemde, bir bölgedeki tarım robotları topluluğun ihtiyacını karşılar; fazla üretim, yapay zeka tarafından başka bölgelere yönlendirilir. İnsanlar, temel ihtiyaçları garanti altında olduğu için sanat, bilim veya topluluk projelerine odaklanabilir.
Avantajlar ve Zorluklar
Tekno-komünalizm, eşitsizliği azaltır, diktatörlüğü önler ve sürdürülebilir bir dünya yaratır. Ancak mevcut kapitalist yapıları dönüştürmek dirençle karşılaşabilir. Teknolojiye aşırı bağımlılık ve yenilik motivasyonunun azalması gibi riskler de cabası. Yine de, Schwab’ın paydaş kapitalizminden daha radikal bir adım attığı kesin—mülkiyeti kökten değiştirip, teknolojiyi topluluğun hizmetine sunuyor.
Kapitalizm, artı değerin hak edilmeyen ellere akışıyla eleştirilirken, teknoloji bu dinamiği tersine çevirme şansı sunuyor. Schwab’ın reformist yaklaşımı bir başlangıç olabilir, ama tekno-komünalizm gibi modeller, sistemi yeniden inşa etme cesaretini gösteriyor. Nisan 2025’te, bu tartışma hâlâ açık: Artı değer kimin olacak—kapitalistin mi, toplumun mu? Teknolojinin rehberliğinde, cevap belki de hepimizin elinde.
X Ümit Sönmez
