Şanghay İşbirliği Örgütü yahut Şanghay Paktı adını teşkilâtın ilk toplandığı yer olan Şanghay’dan almaktadır. Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC), Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan‘ın 1996’da Şanghay Beşlisi olarak anılan bu örgüt 2001‘de Özbekistan‘ın katılımıyla üye sayısını altıya çıkarttı.
A. Çin’in Girişimleri
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) ortaya çıkmasında, ÇHC’nin girişimleri önemli rol oynamıştır. 1990’lı yılların başında Çin’in bölgeye olan ilgisinin ardındaki faktörler şunlardır:
Sınır güvenliği: ÇHC sınır anlaşmazlıkları için
Sovyetler Birliği ile 1989’da görüşmelere başladı, Sovyetler’in dağılması ile yeni kurulan cumhuriyetlerle diyaloglara devam etti.Büyüyen enerji ihtiyacı: Ekonominin hızla büyümesi ÇHC’nin petrole olan bağımlılığını arttırarak petrol ithal eden ülke konumuna getirdi. Basra Körfezi bölgesine bağımlılığı azaltmak amacıyla, Rusya ve Kazakistanla petrol boru hattı anlaşmaları imzalandı.
Soğuk Savaş sonrası stratejik ortam: Soğuk savaşın ardından ABD‘nin tek süper güç olmasıyla ÇHC denge unsuru olarak stratejik ortaklık arayışlarına girişti. 1992’de “iyi komşuluk” politikasıyla başlayan diyalog, Nisan 1996’da ilk Şanghay görüşmelerinde “Rus-Çin stratejik ortaklığının” ilanıyla gelişti. 1997’de Jiang Zemin’in Moskova ziyareti sırasında ortak bildiri yayınlayan iki ülke liderleri, “dünyada çok kutupluluğun desteklenmesi” amacını taşıdıklarını belirttiler.
B. Birliğin oluşumu ve gelişimi
26 Nisan 1996’da Şanghay’da toplanan beş ülkenin Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenliğin
Derinleştirilmesi Anlaşmasının imzalamasıyla Şanghay Beşlisi kurulmuş oldu. Şanghay Beşlisi yıllık görüşmeleri sırasıyla 1998’de Almatı‘da, 1999’da Bişkek‘te, 2000’de Duşanbe‘de yapıldı. 2001 yılında ise görüşmeler ŞİÖ’nün kuruluşu ile sonuçlandı.
Haziran 2001’de üye devletler Sankt Peterburg Zirvesinde örgütün amaç, prensip, yapı ve işleyişini belirleyen ŞİÖ Beyannamesini imzaladı. Ayrıca zirvede bir “anti-terör ajansı”nın kurulmasını öngören bir anlaşma daha imzalandı.
ABD karşıtı ilk ciddi adım 2005’te atıldı ve ŞİÖ zirve toplantısında Orta Asya’daki askeri varlığına son verme çağrısı yapıldı. Bunun üzerine, Özbekistan’daki ABD askerleri ülkeyi terk ettiler.
Ağustos 2007’de ŞİÖ’ye üye altı ülke, Rusya’nın Ural Dağları’nda ‘Barış Misyonu 2007’ adıyla ortak bir askeri tatbikat gerçekleştirdi.
Türkiye 2012’de, Şangay İşbirliği Örgütüne (ŞİÖ) Diyalog ortağı olarak katıldı. Katılım sonrası kararı değerlendiren Çin’deki akademisyenler ve Rus analistler bu kararın hem ŞİÖ hem de Türkiye açısından bir devrim niteliğinde olduğunu belirttiler.
C. Amacı
Dünya petrol üretim ve kullanım pazarının yarısından fazlasını elinde bulunduran ve Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan‘ın gözlemci olarak bulunduğu örgüt, ABD‘ye karşı etkili bir kutup oluşturmaktadır. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün
Ağustos 2007 Bişkek Zirvesi’nde “Tek kutuplu dünya kabul edilemez” diyerek bir anlamda birliğin misyonunu da belirtmiştir.
Çıkış noktasına baktığımızda, üye ülkelerin sınır bölgelerinde askeri güveni sağlamak gibi görünse de, birincil amaç ABD suretinde batıya karşı alternatif ve etkili blok oluşturmak, ikincil amaç ise dünya nüfusunun 1/4′ünün yaşadığı coğrafyada, en büyük güvenlik tehditleri olarak deklare ettikleri terör, ayrılıkçılık ve aşırıcılıkla mücadele adı altında bu coğrafyada yaşayan halk ve uygarlıkları dizginlemektir.
D. Etkinlikleri
Güvenlikte İşbirliği: ŞİÖ öncelikli olarak üye ülkelerin Orta Asya güvenliği ile ilgili sorunlarına eğilme amacını taşımaktadır; başlıca tehditler olarak terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkçılığı gösterir. Taşkent’te yapılan ŞİÖ 2004 zirvesinde, Bölgesel Antiterörizm Yapısı (RATS) kuruldu. 21 Nisan 2006’da, ŞİÖ antiterörizm kapsamı altında uluslararası uyuşturucu suçlarıyla mücadele etme planını açıkladı.
ŞİÖ genel sekreteri Grigory Logninov Nisan 2006’da ŞİÖ’nün askeri bir blok olma niyetinin bulunmadığını açıkladı; bununla birlikte “terör, aşırılıkçılık, ayrılıkçılık” tehdidinin artışının kapsamlı bir askeri müdahaleyi zorunlu kıldığını da belirtti.
ŞİÖ birkaç defa ortak askeri tatbikat düzenlemiştir. İlki 2003 yılında tatbikatın ilk aşaması Kazakistan’da, ikinci aşaması ise Çin’de gerçekleştirildi.
Daha büyük kapsamlı olan Çin-Rus ortak Peace Mission 2005 tatbikatı ise, 19 Ağustos 2005’te ŞİÖ çerçevesi dışında düzenlendi. Tatbikatların başarıyla tamamlanmasının ardından Rus yetkililer bu tür tatbikatlara gelecekte Hindistan’ın da katılacağı ve ŞİÖ’nün askeri bir nitelik kazanacağını dile getirmeye başlamıştır.
2006 ŞİÖ savunma bakanları toplantısında belirlendiği üzere, 2007’de Rusya’nın Ural Dağları yakınlarındaki Chelyabinsk bölgesinde ortak askeri tatbikat düzenlenmiştir. Ekim 2007’de Tacikistan başkenti Duşanbe’de güvenlik, suç ve uyuşturucu trafiği konularında kapsamlı işbirliğine gidilmesi amacıyla ŞİÖ ile Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü arasında bir anlaşma imzalanmıştır.
Ekonomik İşbirliği: ŞİÖ’ne üye devletler 2003’te ekonomik işbirliğini genişletme amacıyla bir çerçeve anlaşması imzaladı. Aynı toplantıda ÇHC başbakanı Wen Jiabao, bölgede ticaretin geliştirilmesi için bir an önce tedbirlerin alınmasıyla birlikte, ŞİÖ’de uzun vadede bir serbest ticaret bölgesi oluşturulması hedeflenmesini önerdi. Ardından bir yıl sonra 23 Eylül 2004’te 100 maddelik bir plan imzalandı.
2005 Moskova zirvesinde, ŞİÖ’nün ortak enerji projelerine öncelik tanıyacağı açıklandı, özellikle de petrol ve gaz sektörü ile su kaynaklarının ortak kullanımı üzerinde durulacağı belirtildi. Ortak projelerin finansmanı için bir ŞİÖ Interbank’ının kurulması kabul edildi.
Kültürel İşbirliği: Kültürel işbirliği de ŞİÖ çerçevesine dahil edildi. 2002’de Pekin’de ŞİÖ kültür bakanları buluşması düzenlendi ve sürekli kültürel işbirliği konusunda ortak bildiri imzalandı. Kültür bakanları 3. kez 2006’da Taşkent’te buluştu.
E. Organizasyon Yapısı
Güvenlik, ekonomi ve kültür alanlarında işbirliği öngören Şanghay İşbirliği Örgütü’nde örgütün işleyişini sağlamak üzere 7 ana organ faaliyet göstermekte olup, bunlar: Devlet Başkanları Konseyi, Hükümet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Ulusal Koordinatörler Konseyi, Temsilcilikler Konseyi, Sekretarya, Bölgesel Anti-Terör Ajansı şeklindedir.
Organizasyonun en üstünde yer alan Devlet Başkanları Konseyi yılda bir kez toplanır. Devlet başkanlarının katıldığı en üst düzeyli ve nihai karar mekanizmasıdır. Diğer konseyler istişare ettikleri önemli meseleleri karara bağlaması için Devlet Başkanları Konseyi’ne havale ederler.
ŞİMDİ BİRLİK TÜRKİYE’NİN DE KATILIMIYLA ŞANGHAY YEDİLİSİNE NEDEN DÖNÜŞMESİN
Not: bu yazı wikipedia’dan yararlanılarak hazırlandı
