İman-Amel İlişkisi

İman ve salih amel birlikteliğinin İslam âlimlerini epeyce meşgul ettiğini bilmeyenimiz yok gibidir. O kadarki “iman ancak salih amel ile bilinir” neticesine varan çok sayıda âlim söz konusudur ve bunlar iman ve amelin ayrılmazlığını temel ilke kabul etmişlerdir.

İmanın ne olduğunu anlatıp bildiğinizi tekrardan kaçınarak;

Hemen belirtmemiz gerekir ki iman ile bilgi aynı şey değildir. Zira bilginin doğrulanabilirliği ve yanlışlanabilirliği mümkün iken inanç veya iman için böyle bir imkânı bulunmamaktadır.

İslami literatürde en kestirme ifadesiyle iman, (iman konularını) “kalb ile tasdik” “kalb ile tasdikten sonra dil ile ikrar” ya da aktüel ifadeyle ‘katışıksız kesin inanç’, ya da “(dinin) doğru bilgilerinin doğrulanmışlığını[1] bütün kalbiyle tasdik ‘diliyle ikrar’ edilmesi” şeklinde ifade edilebilir. Yani bütün şüphelerin bertaraf edildiği, ruhun, vicdanın, kalbin kısacası anlama, kavrama ve karar veren melekelerin dingin bir şekilde bilgi ve inancın kesin ve mutlak şekilde kabulüdür iman.  Bu yönüyle iman bilme(k) ve inanma(k)tan farklılık arz eder.

Konumuz imanın kabul edilmesinin şartları olmadığı için bu zeminde tartışmayı uygun görmüyoruz. Elbette bütün inananların taklidi imanı yeterli görmeleri mümkün olmamıştır. Ancak bu tür inanışla yani sathi/taklidi, duydukları ile yetinip inananların beyanına itibar etmeyip iman-inanç durumlarını sorgulamak şahsen haddimiz olmadığını belirtmek isterim. “İnanan herkesin inancı kendine(göre)dir” prensibi gereği kimsenin inancını sorgulama, kabul veya reddetme biz insanların hakkı ve kârı değildir.

Ancak imanın sahihliği konusunda erken dönem âlimler ve çağdaş ilim adamlarından bazıları (ör. İbn-i Teymiyye,  Prof. İlhami GÜLER) taklidi imanın kabul edileceğine dair görüşlerin ciddi bir yanılgı olduğunu ifade etmektedirler.

“… bir çok ‘büyük’ Ehl-i Sünnet alimi taklidi imanı caiz görmüş ve meşrulaştırmıştır. Mutezili âlimler, Maturidi, İbn Teymiyye ve Davud ez-Zahiri gibi âlimlerin gayretleri bir işe yaramamıştır; Gazali kitleleri ‘teslimiyet’ ve ‘taklide’ teslim etmiştir.”[2] Taklidi iman konusunun tartışmalı olduğunu belirttikten sonra beyanı esas almak kaydıyla diyoruz ki:

Her kim kendisini nasıl ifade ediyor ise öyledir. Ancak insanlara yansıyan boyutu olan ilişki ve eylemleri (amel) sorgulanabilir.

İnancın insan üzerindeki etkilerini Wittgenstein[3] “inanç toptan bir bağlılığı gerektiriyor ve hayatın her alanını en derinine kadar etkiliyor” diye ifade etmektedir.

Doğrusu tarih boyunca insanoğlu inancı gibi yaşamış/amellerde bulunmuştur. Kim nasıl, neye, hangi nispette inanmış ise yine o minvalde yaşamıştır. Ancak bu inanç-amel birlikteliğinin doğruluğunu (makbul) ve yanlışlığını yine ancak insani ilişkilerde (hak-hukuka riayet konularında) belirlememiz mümkün olabilmektedir. Hemen hemen bütün âlimler imanın amel üzerinde etkili hatta temel belirleyici olduğunu söylemektedirler. Kanımca da doğru olan ölçü insan/kişi nasıl yaşıyorsa öyle inanıyordur. Yoksa inancının hilafına yaşaması (amel etmesi) kimilerince ikiyüzlülük, kimilerince münafıklık, kimilerince zayıf imanlılık vs. olarak itham edilir ki bu yine bizleri inancın şiddetine kesinlik/takvalılık derecesine sevk eder. Bu durum da ‘iman amel üzerinde temel belirleyicidir’ prensibini doğrulamaktadır. Tabi bu iman sahibi yanlış yapmaz, günah işlemez, hataya düşmez anlamına hiçbir zaman gelmez, gelmemelidir. Zira peygamberlerin bile düştükleri bazı durumlar vardır ki bizler bu durumu ifade ederken onlara hürmete binaen zelle (küçük yanılgı, yanlış, hata) diyoruz. Yoksa yeryüzü hatalar diyarı olmakla mamur olmaktan mahrum olacaktı.

Değil mi ki “biz günah işlemeyen bir topluluk olsaydık yerimize günah işleyen bir topluluk halk edilecekti”.

Bu sebeple hataların, günahların imanla ciddi bir bağı var ise de kimi ekollerin iddia ettikleri gibi “bir yekdiğerini bertaraf eder”liği bizce haklı bir gerekçeye dayanmamaktadır.