Grip aşılarının koruyuculuğu aşı ve hastalık yapan virüsün uyumuna bağlıdır ve etkisi de çok kısa sürelidir.
Science’ da yayınlanan yeni bir araştırmada, bunun sebebinin aşıdan sonra kemik iliğinde hızla faaliyete geçen hücrelerin birkaç ay sonra hızla azalması olduğu gösterildi (1, 2).
Aşılamadan sonra antikor seviyeleri aylar içinde zirveye ve sonra azalarak bir platoya ulaşır ve bundan sonra çok az azalarak onlarca sene devam eder.
Hayvan deneylerinde bu plato antikor seviyelerinin kemik iliğinde bulunan ve bölünmeyen plazma hücreleri (bone marrow plasma cell=BMPC) tarafından sağlandığı belirlenmiştir.
BMPC’ nin, insanlarda da kandaki toplam IgG’ nin çoğunu sentez etmesi kuvvetle muhtemeldir ve buna göre de kanda antikor seviyeleri BMPC sayısı ile korelasyon gösterir.
Kızamık, kızamıkçık ve difteri aşıları yüzde 100’ e yakın koruma sağlayan hayat boyu etkili aşılardır ve aşı sayesinde oluşan BMPC’ ler uzun yıllar yaşayabilir yani bu aşılar uzun süreli bağışıklık sağlayabilirler.
Grip aşılarının etkinlikleri neden hızla azalıyor?
Grip aşısı yapıldıktan sonra antikor seviyelerinin de buna bağlı olarak koruyucu bağışıklığın da hızla azalmaya başlaması aşının BMPC oluşturamadığını veya BMPC’ lerin uzun yaşayamadıklarını gösterir.
Grip aşılarının fazla miktarda BMPC hücrelerinin oluşumunu sağlayıp sağlamadıklarını ve ömürlerinin ne kadar olduğunu belirlemek için 20-45 yaş arası sağlıklı erişkinlere grip aşısından önce ve bir ay sonra kemik iliği biyopsisi yapıldı. 1 sene sonra bunların bazılarında kemik iliği biyopsisi tekrarlandı.
Araştırmada, aşıdan 4 hafta sonra gribe has BMPC hücrelerinde ani artış olduğu ama bir sene sonra bunların neredeyse yok oldukları tespit edildi.
Bu sonuç, grip aşısı olduktan sonra kanda antikor seviyelerinin ve dolayısıyla da koruyucu etkinin azalmasının BMPC’ lerin aylar içinde azalıp kaybolmalarıyla alâkalı olabileceğini gösteriyor.
Antikor yapımını sağlayan hücreler
B hücreleri virüse bağlanan ve onu öldüren antikorlar yaparlar.
BMPC’ ler de aşılamadan veya enfeksiyon geçirdikten sonra sürekli olarak antikor üretmeye başlarlar.
Belirli bir virüsü tanıma özelliğine sahip olan “hafıza B hücreleri” isimlerinden de anlaşılabileceği gibi tekrar virüsle karşılaştıklarında devreye girerler.
B hücrelerinin bir enfeksiyondan sonra fazla miktarda antikor üretebilmeleri birkaç günde gerçekleşir ki bu grip gibi hızla gelişen bir hastalık için dezavantaj yaratır.
Aşılar adjuvanlarla güçlendirilebilir
Daha fazla BMPC yapılmasını sağlamak için aşılara bağışıklık cevabını artıran “adjuvan” adı verilen ek maddeler konabilir; bu sayede antikor üretimi de artırılmış olur.
1940’ larda üretilen grip aşılarında ölü grip virüsü yanında yağda su emülsiyonundan oluşan “Freund’s adjuvanı” bulunuyordu ama adjuvan aşı yapılan yerde ülserlere yol açtığı için aşılardan çıkarıldı.
İstenmeyen tepkileri ortadan kaldırmak için tam virüs yerine virüsün yüzey antijenleri kullanılmaya başladı.
Bu aşılar daha az virüs proteini ihtiva ediyor, bağışıklığı uyaran maddeler konmuyordu ve böylece yan tesirleri azalmıştı ama aşının immunojenitesi (bağışıklığı uyarma gücü) ve etkisi de azalmış oldu.
Son 20 seneden beri aşılarda geliştirilmiş adjuvanlar kullanılmaya başlandı.
Suda yağ adjuvanı bulunan yenilenmiş bir grip aşısı (su, yağı korur ve daha güvenli hale getirir) İtalya’ da kullanılıyor ama bunun uzun süre tesirli BMPC hücreleri oluşturup oluşturmayacağı bilinmiyor.
İdeal bir grip aşısı nasıl olmalıdır?
İdeal bir grip aşısı hem birçok grip virüsü türüne karşı koruyucu olmalı hem de etkisi uzun süre devam etmelidir.
USA’ da 2009-2019 arasında grip aşılarının etkililikleri yüzde 19 ve 60 arasında bulunmuştur ve koruyuculuk kısa zamanda da azalır.
Grip aşılarının sağladıkları antikor seviyeleri birkaç ay içinde sıfırlanır (3).
Gelelim neticeye
Bu araştırma, grip aşılarının etkisinin kısa bir süre sonra ortadan kalkmasının antikor seviyelerinin belirli değerde sürekli muhafaza edilmesini sağlayan kemik iliği kaynaklı plazma hücrelerinin zamanla yok olmalarından kaynaklandığını gösteriyor.
Buna göre de etkisi onlarca sene sürecek grip aşısı üretmenin yolu BMPC’ lerin devamlılığını sağlayacak aşı geliştirmekten geçiyor.
Neredeyse 80 senelik geçmişi olan grip aşılarının bile gribe karşı etkili bir koruma sağlamadıkları, elde edilen zayıf bağışıklığın da aylar içinde kaybolduğu dikkate alındığında koronavirüslere karşı alelacele geliştirilen aşıların ne kadar etkili ve emniyetli olacaklarını iyi düşünmek lâzım.
Kaynaklar:
1. https://science.sciencemag.org/content/early/2020/08/12/science.aaz8432
2. https://www.sciencemag.org/news/2020/08/why-flu-vaccines-don-t-protect-people-long
