Osmanlıda ilk çözülmeler Balkanlarda başlamıştı. Balkanlardaki ayrılıkçı milliyetçi hareketlere Osmanlının bir çözüm getirmesi gerekiyordu. Batılı ülkelerin dayatmaları ile pek çok “açılım”lar gerçekleştirildi. Her açılımda Osmanlının bir toprağı elden çıktı. Balkanlardaki milliyetçi hareketlere karşı çözüm olarak “Osmanlılık” kavramı belirlendi. Osmanlılık ne idi? Osmanlı tebaasını dinî gruplara ayıran millet (ulus) düşüncesini aşarak (!) “toprak”, “devlet”, “vatan” birliğini esas alan ve bütün Osmanlı topraklarında yaşayan nüfusu aynı siyasî kimlik (Osmanlılık) altında birleştirme politikasıdır.
Bugün Türk milleti kavramından vazgeçerek, “açılımlarla”, “Türkiyelilik” düşüncesini dayatmanın ne derece benzediğine dikkat çekmek isterim.
“Osmanlıcılık” ya da “Osmanlılık” politikası tutmadı. Araplar bile, “Arap Milliyetçiliği” yaparak kendi yollarını bulmaya başlamışlardı. Hem de bunu emperyal güçlerle, özellikle İngiltere ile birlikte hayata geçiriyorlardı.
Osmanlıcılığın yanında “İslamcılık” da çözüm olarak ortaya atılmıştı. Bu fikri de yine Osmanlı aydın ve bürokratları ileri sürüyorlardı. İslamcılık; Osmanlı Devletinin topraklarının dışına taşarak bütün İslâm ümmetini içeren, bütünleşmeyi amaç edinen ve İslâm kimliğine dayanan bir düşünceydi. Ama tutmayacağı, dünyadaki milliyetçilik akımının önünün alınamayacağı belliydi. Osmanlıcılık tutmayınca bu fikri savunanlar arasında bölünmeler oldu. Türklük ve Türkçülük fikri gelişmeye başladı. Geride kalanlar “Yeni Osmanlılar” akımını kurdular. Bu hareket “Anayasacı Hareket” olarak öne çıktı. Avrupa’da “Jön Türk Hareketi” önemli gelişmeler gösterdi.Yeni bir kavram ortaya çıkarıldı: “Osmanlı Milleti.” Ne yapılırsa yapılsın, “Türk Milleti” fikri, Türk aydınları arasında çabuk gelişti. Osmanlıda toprak kayıpları devam ediyordu. Kaybedilen topraklardaki Türk unsurlar, Anadolu’ya ve henüz kaybedilmeyen yerlere göç ediyordu. Tabiki bu göç edenler arasında “Pan-Türkist” düşünceler de güç kazanıyordu. Pan-Türkist hareket romantik bir ideal olmaktan öteye geçemedi. Ama “Anayasacı Hareket”, “Osmanlı Milleti”, “Türkçülük” ve “Yeni Osmanlılar” hareketleri, bir partide birleşmeyi yapay da olsa gerçekleştirdi. İttihat ve Terakki Partisi böyle ortaya çıktı. Türklük bilinci de II. Abdulhamit’in saltanatı boyunca alttan alta gelişti. Anadolu, Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde bir “Türk Çekirdeği” topraklar olarak görülmeye başlandı. Türkçülük ve onun bilimsel kökü olan Türkolojideki gelişmeler, özellikle Müslüman Türk ve Tatar Türk önderlerin Rusya’dan Türkiye’ye göçmelerine hız kazandırdı.
İttihat ve Terakki 1909’da II. Meşrutiyet’le birlikte iktidara geldi. Her hareketin birinci hedefinin, Osmanlı toprak birliğini sağlamak olmasına rağmen bu hareket ve fikirlerin hiç biri toprak birliğini koruyacak güce ulaşamadı.İttihat ve Terakki Partisi, Osmanlı’yı 1914’te I. Dünya Savaşına ister istemez kattı. Topraklar kaybedildikçe; Vatan neresidir? Sınırlar nerededir? Merkez nerededir? karmakarışık bir durum ortaya çıktı.
Bu karışıklık; İstanbul’da Meclis-i Mebusan’ın 28 Ocak 1920’de Misak-ı Milliyeyi kabul edişine kadar devam etti.
Yönetimde bulunan İttihat ve Terakki Partisi 1909’dan itibaren ideolojisinde belirlediği amaçları doğrultusunda ülkeyi yönetemedi. İdeolojisi ile yönetebilir miydi? Kuşkuludur ama gerçek olan şu var ki toplumsal kökeni itibariyle, Osmanlı Devlet geleneğinin dışına çıkamadı ve merkeziyetçi bir yönetim tarzını benimsedi. Sonuç ortada. Osmanlı çöktü. Kurtuluş Mücadelesi sonunda Mustafa Kemal’in önderliğinde 1923 yılının 29 Ekiminde Cumhuriyet kuruldu. Bu Cumhuriyet, “ulus-devlet” modelini kendine yol seçti.
Şu anda; yeni açılımlar ile “Yeni Osmanlıcılık” ve “Türkiyelilik” girişimleri “ulus-devlet” anlayışını ortadan kaldırır mı? Türkiye bölünür mü? Yaşayıp göreceğiz; ama ben diyorum ki Atatürk’ün kurduğu Cumhuriyet ve ulus-devlet sonsuza kadar hayatiyet bulacaktır.
