İstihbarat örgütlerinin faaliyetlerinin hukuk dışına çıkıp çıkmadığı ve
nasıl denetlenmesi gerektiği önemli tartışma konuları arasında yer alıyor.
Denetim faaliyeti genel olarak *yasama organları* tarafından yapılıyor.
Denetimler sonucunda bir istihbarat elemanının görevini kötüye kullandığı
gerekçesiyle yargılanması, başbakan ya da cumhurbaşkanın iznine tabi.
İstihbarat elemanlarının suç veya terör örgütlerine sızmaları ve bu
örgütlerde ülke güvenliği için faaliyette bulunmaları ise *cezai bir
işleme*tabi tutulmuyor.
İngiltere'de istihbarat kurumları iç ve dış olmak üzere ikiye ayrılıyor.
Dış istihbarattan "MI6" sorumluyken, iç istihbarattan "MI5" adlı kurum
sorumlu. Bu kurumların yürüttüğü operasyonlar hukuki ve mali denetime tabi.
Dokuz milletvekilinden oluşan İstihbarat ve Güvenlik Komitesi, istihbarat
servislerinin yönetim, politika ve harcamalarını denetliyor. Üyeler,
başbakanın muhalefet lideriyle görüşmesinin ardından, Avam Kamarası ve
Lordlar Kamarasından seçiliyor. Komite tarafından her yıl başbakana
sunulmak üzere rapor hazırlanıyor. Başbakan, raporda kamuoyuna
açıklanmaması gereken bilgiler olduğuna kanaat ederse, o bölümler rapordan
çıkartıldıktan sonra yayımlanıyor. Parlamento bünyesinde oluşturulan bu
komite dışında, başbakan tarafından atanan iki bağımsız yargıç da
istihbarat kurumlarını denetleme yetkisine sahip. Yargıçlar, istihbarat
servislerinin operasyonlarını hem güncel hem de geriye dönük olarak hukuki
açıdan inceleyebiliyorlar. İnceleme sonucunda iki yargıç da başbakana rapor
sunuyor. Başbakan, önemli gördüğü bölümleri rapordan çıkartarak,
yayınlanmasına izin veriyor. Herhangi bir istihbarat görevlisinin görev
kapsamı dışına çıkması durumunda nasıl bir yargılamaya tabi olduğu ise net
değil. Ancak kurumların iç denetim sistemleri olduğu biliniyor. Ayrıca
uzmanlara göre başbakanın, istihbarat kurumlarının faaliyetleriyle ilgili
hazırlanan denetim raporlarından uygun görmediği yerleri çıkartma yetkisine
sahip olması, yargı sürecinde de başbakanın söz sahibi olduğunu gösteriyor.
İstihbarat elemanlarının bir suç ya da terör örgütüne sızması durumunda
yargılama süreciyle karşı karşıya kaldıkları bir örnek ise bulunmuyor.
ABD'de yirmiye yakın istihbarat kurumu bulunuyor. Öne çıkan kurumlar ise
federal yönetimin soruşturma ve istihbarat kurumu "FBI" ve dış
istihbarattan sorumlu "CIA". İstihbarat birimleri arasındaki koordinasyon,
Ulusal Güvenlik Konseyi tarafından sağlanıyor. Amerikan istihbaratını
düzenleyen çok sayıda yasa bulunuyor. Örneğin hangi bilgilerin "gizli",
hangilerinin "çok gizli" olarak tanımlanacağı ve "bilgi güvenliği" gibi
konularda bile ayrı kararnameler ve yasalar var. İstihbarat kurumlarının
faaliyetleri iç denetime, meclis denetimine, yargı ve Başkan denetimine
tabi. Ancak son söz başkanda. Nitekim, ABD'nin Irak operasyonunda CIA
tarafından öne sürülen "Irak'ın kimyasal silaha sahip olduğu" bilgisi
yanlış çıktığında, Senato ve kamuoyu CIA direktörünün cezasız kalmamasını
istiyordu. Ancak CIA direktörü emekli olurken, "başkanlık madalyası"yla
ödüllendirildi. ABD yasalarında istihbarat elemanlarının suç ya da terör
örgütüne sızmaları durumunda ne tür dokunulmazlıklara sahip oldukları net
olarak belirtilmiyor. Ancak uzmanlar devletin çıkarları, başkanın ve
federal hükümetin bilgisi ve izni dahilinde bu tür faaliyette
bulunulmasının, bir cezaya tabi olmadığını belirtiyorlar.
Almanya'da istihbarat iç ve dış olmak üzere ayrılıyor. "Alman Haberalma
Servisi" dış istihbarattan sorumluyken, "Anayasa'yı Koruma Teşkilatı" ülke
içinde anayasaya tehdit olarak gördüğü her kurum ve kişiyi izliyor.
Kurumların faaliyetleri Federal Meclis Kontrol Komitesi tarafından
denetleniyor. Komite'de bulunan üyelerin dışarıyla bilgi paylaşması yasak.
İstihbarat servisleri için çalışan muhbirler bile herhangi bir davada
konuşmama hakkına sahipler. İstihbarat elemanları da yürüttükleri
operasyonlarla ilgili bilgileri sadece üstlerine vermek zorundalar. Ayrıca
bu servisler başbakanlığa bağlı olarak çalışıyorlar. Yargıya intikal eden
olaylarda istihbarat elemanlarının soruşturulması için başbakandan izin
alınması gerekiyor. Almanya'da da istihbarat elemanlarının bir terör ya da
mafya örgütüne sızdıktan sonra işledikleri eylemlerden dolayı
cezalandırıldığı ve kamuoyunca bilinen bir örnek yok.
İsrail istihbaratında Mossad var. Ancak Mossad sadece dış istihbarat
faaliyetlerinden sorumlu. İç istihbarat ve güvenlik ise Şinbet adlı emniyet
kurumunun kontrolünde bulunuyor. Mossad doğrudan başbakana bağlı olarak
çalışıyor. Bu kurumların faaliyetleri İsrail parlamentosunda kurulan
soruşturma komisyonu tarafından denetleniyor. Uzmanlar İsrail istihbarat
servisinin yurt dışında çok sayıda operasyon yaptığını, terör örgütlerine
sızdığını ve bu örgütleri amaçları doğrultusunda yönlendirdiğini
belirtiyorlar. Ancak istihbarat elemanlarının bu tür faaliyetleri nedeniyle
yargılandıkları konusunda bir bilgi yok.
Rus istihbarat servislerinde de diğer dört ülkedeki gibi iç ve dış
istihbarat ayrımı var. İç istihbarat ve sınır güvenliğinden "FSB"
sorumluyken, dış istihbarat faaliyetlerinden "SVR" sorumlu. Ancak diğer
ülkelerden biraz daha farklı olarak Rusya'da askeri istihbarat servisi çok
güçlü bir yapıya sahip. "GRU" olarak bilinen kurumun yurtdışında yoğun
faaliyetleri var.
İstihbarat kurumları cumhurbaşkanına bağlı. Kurumların faaliyetlerinin
hukuki zemini anayasa ve ilgili diğer yasalarca belirleniyor. İstihbarat
elemanlarının faaliyetleri esas olarak kurum içi denetime tabi. Kurumların
içinde oluşturulan soruşturma birimleri, elemanların faaliyetlerini
denetliyor, suç unsuru bulunması halinde cezai işlem uygulanıyor.
Rus istihbaratının yurtdışında çok sayıda eylem gerçekleştirdiği, mafya ve
terör örgütlerine sızdığı biliniyor. Bu eylemler özellikle, başka ülkelerde
yaşayan, bağımsızlık mücadelesi yürüten Çeçenlere karşı yapılıyor. Ancak
Rusya'da istihbarat elemanlarının bu sızma faaliyetleri nedeniyle
yargılandıklarına dair bir örnek bulunmuyor. Aksine bu kişiler görevleri
bittikten sonra ödüllendiriliyorlar.
* *
Günün SÖZü: Düşünmeye zaman ayır, cesaretin artar, kararlı adımlar
atarsın.
