Toplu taşıma sisteminin sürdürülebilirliğine girmeden önce sürdürülebilirlik kavramını, ardından da ulaşım ve taşıma kavramlarının terminolojisine kısaca değinmek gerek.
Sürdürülebilirlik: Belirli bir sistem üzerine oturtulmuş düzenlemelerin veya davranış kalıplarının (üretim veya tüketim ilişkilerinin) kişisel veya kurumsal bağlamda yürütülmesi, devam ettirilmesi için gerekli çabalardır.
Ulaşım: İnsanların yer değiştirme ihtiyacı veya gerekliliği sonucu araçlı veya araçsız olarak yer küre üzerinde veya uzay düzleminde birel (bireysel) hareketlilik halleridir.
Ulaştırma: İnsanların yer değiştirme ve haber (mesaj) veya emtia (taşınır mal) gönderme ihtiyaçlarını gidermek için belirli bir taşıt teknik veya teknoloji aracı kullanılarak bir kurum (firma veya devlet) tarafından bu hizmetin verilmesidir.
Taşıma: Bireylerin veya kurumalrın araçlı veya araçsız olarak herhangi bir tarifeye bağlı olmaksızın mal veya eşyalarını kara, (lastik tekerlekli, raylı sistemli veya boru sistemli) demir yolu, suyolu veya hava yolu taşıma araçları kullanarak yer değiştirmesinin sağlanmasıdır.
Taşımacılık: Kurumların (kamu, özel) insanları veya emtiayı (mal ve eşyayı) belirli bir tarife doğrultusunda kara, deniz, hava yolu aracılığıyla yer değiştirmesinin sağlanmasıdır.
2010 lu yılların içindeyiz. Milenyumun yüzde onunu geride bıraktık. İnsanlar her geçen gün kentlerde veya kentsel alanlarda yoğunlaşmaya devam etmekte, kentsel alanın çekiciliği hala devam etmekte. Bu sosyal ve ekonomik tabana bağlı olarak orta ve büyük çaplı kentsel mekanların en önemli sorunu olan toplu ulaşımın 5 temel noktada sürdürülebilirliği bu sorunun çözülmesinde, en azından katlanılabilir olarak yaşanılmasında temel gerekliliktir.
Toplu Ulaşımın Sürdürülebilirliği Açısından Beş Temel Faktör:
1. Ekonomiklik / Ucuzluk
2. Hız
3. Güvenlik / Güvenilirlik
4. Konfor / Rahatlık
5. Çevreye Duyarlılık
1. Ekonomiklik / Ucuzluk:
Toplu taşıma veya toplu ulaşım hizmetleri hane halkı açısından her halükarda daha ekonomik ya da ucuz olmaktadır. Ancak bu hesaplamayı, bir kişi üzerinden yapmak gerek. Aksi takdirde, bir teletaksiyi veya bir özel otomobili 5 kişi kullandığında toplu ulaşımdan daha ekonomik olmaktadır. Toplu ulaşımın teşviki ve sürdürülebilirliği için ekonomiklik başlı başına yeterli olmamaktadır. Bu temel faktörlerden en az üçünün bir arada sağlanması gerekir ki, bireyin yer değiştirme ihtiyacının bir sonucu olan bu ulaşım veya taşımacılık sürdürülebilir hale gelsin.
Ulaşım araçlarının tür ve kalite açısından ekonomikliği, orerlerin km bazında uzun mesafeli tutulup hanehalkı bazında sağlanacak ekonomiklik, orerlerde veya orer sonlarında meydana gelen ölü kilometrenin azaltılmasına yönelik toplu taşımacılığın işletmecilik açısından ekonomikliği ayrı ayrı bakış açıları olarak görebiliriz.
Yalnız şunu da en başta belirtmek gerekir ki, toplu ulaşımı ne kadar ucuzlatmaya çalışırsak, çoğu zaman bu seçimle diğer kategorilerden ödün vermemiz gerekmektedir.
2. Hız Faktörü:
Hız faktörü, ulaşım araçlarının manevra ve fiziksel performansından daha çok kentin bizzat ana akslarıyla ve yol kullanımı bilinçlendirmesiyle, alt yapı çalışmalarının iyileştirilmesiyle mümkündür. Bu nedenle toplu ulaşımın sürdürülebilir hale gelmesi için hız faktörünün iki açıdan ele alması gerekmektedir. İlk olarak, araçların hız performans ve kapasiteleri, ikinci olarak yolların trafik akışkanlığı ve yollardaki trafik akışkanlığına neden olacak sürücü bilinçlendirmesi.
Hızlandırma işleminde ulaşım araçların fiziksel kapasitelerinin iyileştirilmesinden çok çok daha fazla olarak yol ve trafik akışkanlığının sağlanması birincil olarak önem taşımaktadır. Sırf toplu ulaşımı veya toplu ulaşım araçlarını hızlandırmak için alınan tedbirler bütün bir trafik yükünü veya akışkanlığını daha da fazla olumsuz etkilediği çoğu zaman görülmüştür. Örneğin belli güzergahlarda lastik tekerlekli toplu ulaşım araçlarını hızlandırmak için yürürlüğe konulan tercihli yol sistemi, söz konusu tercihli yolun atıl kapasite kullanılması veya özel ulaşım türü ve toplu ulaşım türü tercihlerinin istatistiki sonuçlarını iyi okuyamama neticesinde tercihli yollar hızlandıran değil yavaşlatan etki yapmaktadır.
İlk etapta şu an İstanbul için hizmete açılan Metrobüs için de benzeri endişeler taşınmış olsa bile sistemin altyapısı, büyük ölçekliliği, tarife sıklığı ve düzenliliği bu endişeleri zamanla yersiz bırakmış ve metrobüs için ayrılan yol toplu ulaşım için randımanlı olarak kullanılmıştır.
Toplu ulaşımın hızlandırılmasına yönelik yine başka bir uygulama ise, raylı ulaşım hattı ile lastik tekerlekli toplu ulaşım araçlarının aynı yolu kullanması. Bu durum pek nadir alanlarda uygulansa da, genellikle zaten nadir alanlarda kullanılmalıdır. Öte yandan raylı ulaşım hattı ile karayolu ulaşımının üst üste bindirilmesi daha bir çok açıdan risk doğuracağından dolayı mümkünse en son tercih edilen bir seçenek olmalıdır.
Toplu ulaşım aracının bizzat kendisinin hız veya manevra kaabiliyeti daha çok suyolu toplu taşıma araçları için geçerlidir. Özellikle hızlı ve şehir kozası suyolu toplu ulaşım aracının gerek hız/mil kadran kapasitesi gerekse manevra kaabiliyeti (limana ayrılma yanaşma kaabiliyeti/hızı) toplu ulaşım türü tercihi açısından birincil önemli gerekçedir.
Güvenlik:
Güvenlik faktörü, toplu ulaşım sisteminin en belirgin ve kolayca sağlanabilecek bir alanıdır. İster lastik tekerlekli olsun, ister raylı ister suyolu toplu ulaşım sistemi olsun, her ayrı toplu ulaşım türünde güvenlik bireysel ulaşıma göre çok daha ön planda veya güçlüdür.
Güvenilirlik faktörünü iki açıdan ele alabiliriz. Ancak bu iki alt aşama toplu ulaşımın sürdürülebilirliği açısından bağımsız birer faktör olarak görülebilse ele alınabilse de, şahsen ben bu faktörleri güvenilirlik ve güvenlilik ana kategorisinin içinde birer alt faktör olarak görmekteyim.
a) Büyük Ölçeklilik:
Toplu ulaşım sisteminin, hat yapısının, ulaşım otoritesinin, toplu ulaşım sistemi entegrasyonunun (hat, tarife, zaman ve mekan entegrasyonu açısından) ölçek büyüklüğü toplu ulaşım tercihine ola güvenin psikolojik boyutlarıdır.
b) Hat/Tarifi Düzenliliği ve Sıklığı:
Toplu ulaşım türleri arasında hat ve tarife düzenliliği, orerlerin veya tarifelerin sıklığı ve şaşmazlığı birbaşka güvenlik unsurudur. Bir toplu ulaşım türünün tercihinin sürdürülebilirliği açısından katlanılabilir zaman esnekliği bellidir. Gerek tarifelerin düzenliliğinin uzun yıllar içinde oturmuşluğu ve bu tarifelerin yaşam biçimi veya biliçaltı haline gelmesi, gerekse tarife sıklığı toplu ulaşımın bireysel bazda tercihini etkilemektedir.
Seferlerin zamanında gelmesi ile sefer aralarındaki katlanılabilir bekleme süresinin birbiriyle karıştırılmaması gerekmektedir. Birincisi, varolan tarife cetveline uyum ile ilgili bir olgu iken, diğeri, bu tarife cetvellerinin elden geldiğince çoğaltılmasıdır. Tabi burada yolcu sayısı temel belirleyici etken olsa bile, devletin düzenleyici ve sosyal devlet olma özellikleri de göz önünde tutulmalıdır.
Gerek büyük ölçeklilik alt başlığı kapsamında gerek hat ve tarife düzenliliği ve sıklığı alt başlığı altında değinmemiz gereken temel bir faktör de entegrasyon olgusudur. Zira birbiriyle entegre edilmemiş bir ulaşım türü ve tarife düzeni yine insanları toplu ulaşımdan soğutmak için yeterlidir.
Güvenilirlik Açısından Entegrasyon Olgusu ve Türleri:
Toplu ulaşım türleri arasındaki hat veya tarifenin entegrasyonunda temel belirleyici olan başlıca etmenler şunlardır:
– Toplu ulaşım türleri arasında zaman entegrasyonu ve uyumu: Toplu ulaşım türleri arasında katlanılabilir aktarma amaçlı bekleme süreleri
– Toplu ulaşım türleri arasında mekan entegrasyonu: :Toplu ulaşım türleri arasında katlanılabilir aktarma mesafesi
– Toplu ulaşım türleri arasında ücretlendirme teknolojisi entegrasyonu: Toplu ulaşım ücretlendirilme teknolojisinin aynı olması toplu ulaşım teşviki açısından sihirli bir değnektir. Zira aynı teknoloji ile, aktarma indirimleri, süreli veya süresiz ücretsiz aktarma yöntemleriyle insanların toplu ulaşım çemberinden çıkmamasını sağlayabiliriz. Aynı şekilde ücretlendirme yöntemi veya teknolojisi ile, indi-bindi aşamalarında meydana gelen bekleme veya kuyruklanmalar ortadan kaldırılmış olacaktır.
– Toplu ulaşım işletmecileri arasındaki yönetim entegrasyonu: Büyük bir kentte pek tabi ki ulaşım işletmecilerinin farklı sahiplikte olması olağandır. Toplu ulaşım otoritesi böylesi farklı ulaşım işletmecilerini bir çok ortak noktada koordine etmelidir.
Konfor ve Çevre faktörlerini ise ayrı bir yazıyla ele almak ümidi ile, esen kalınız.
Not:
Bu yazı, http://www.bilgiagi.net, http://www.bilgievreni.com, http://www.gazetecanik.com, http://www.balikesirbirlik.com http://www.kamudanhaber.com, http://www.siyasalforum.net, http://www.gunesgazetesi.net, http://www.gercekgazete.web.tr, http://www.ahmetfidan.com ile, Gerçek Gazete, Balıkesir Demokrat, Halkın Sesi Gazete Canik vb. kağıt bası gazetelerinde yayınlanmaktadır. Yazarın izni olmaksızın başka hiçbir yayın organında kaynak veya dipnot göstermeksizin kısmen veya tamamen alınamaz, çoğaltılamaz.
