Canan Karatay elbette tenkit edilebilir ve ben de onu zaman zaman hem de şiddetle tenkit ediyorum ama bunun, bilimsel değeri düşük bir araştırmanın bir de çarpıtılarak ve kaynağı olmayan bilgiler eklenerek yapılmasını bilim adamları ve medyaya yakıştıramadım.
Haber şu cümlelerle başlıyor:
“HALK arasında kemik sağlığı açısından çok faydalı olduğu bilinen paça çorbası meğer kemiğe faydalı değilmiş. Türk bilim insanlarının tıp literatürüne giren çalışması sonucu halk arasında yüzlerce yıldır yaygın olan “kemiğe iyi gelir” bilgisinin yanlış olduğunu ortaya koydu. Araştırma, paça çorbasının kemiklere faydası olmadığını, aksine fazla tüketildiğinde karaciğer, böbreklere zarar verdiğini tansiyonu yükselttiğini ortaya koydu.”
Habere mevzu olan araştırma “An Observational 1-Month Trial on the Efficacy and Safety of Promerim for Improving Knee Joint” başlığıyla “Clinical Medicine İnsights: Arthritis and Musculoskletal Disorders” isimli dergide yayınlanmıştır (2).
Haberde “Türk bilim insanlarının çalışmasının sonuçları da Clinical Medicine ve PubMed isimli bilimsel dergilerde yayınlanarak tıp literatürüne girdi” denmektedir.
Araştırmanın yayınlandığı derginin doğru adı Clinical Medicine İnsights: Arthritis and Musculoskletal Disorders olup Pubmed diye de bir dergi yoktur.
Haberde “Araştırmanın sonuçları Türkiye’den 200 fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanının katıldığı “Bilimin Işığında” toplantısında açıklandı” deniyor.
Oysa araştırma online olarak yaklaşık 4 ay kadar önce 11 şubat 2018’ de yayınlanmıştır (2).
Araştırma nasıl yapıldı?
Araştırma, dizlerinde osteoartrit (halk dilinde kireçlenme) olan 92 hastaya ilk 15 gün 720 mg ve ikinci 15 gün de 360 mg promerim verilmek suretiyle gözleme dayalı olarak gerçekleştirilmiştir.
Hastalar tedavinin başlangıcında ve bir ay sonra kısa adları VAS ve WOMAC olan skalalar ile değerlendirilmiş ve tedavinin ağrı ve eklem sertliği üzerine istatistiksel anlamlı faydası olduğu sonucuna varılmıştır.
VAS ve WOMAC tüm dünyada yaygın olarak kullanılmakla beraber objektif testler olmayıp ağrı, eklem sertliği ve fonksiyonlarının hastalar tarafından verilen bilgilerle değerlendirildiği sübjektif uygulamalardır, dolayısıyla da önyargı ve hatalara açıktır.
Araştırmanın eksik ve kusurları
BİR: Araştırma az sayıda hasta üzerinde yapılmış olup takip süresi osteoartrit gibi ömür boyu süren bir hastalık için çok kısadır.
İki ay sonra hastaların durumlarının ne olduğu meçhuldür, içlerinde ağrı ve eklem sertliği artanlar da var mıdır belli değildir.
İKİ: Araştırmada kontrol grubu yoktur, gözleme dayalıdır ve bu sebeple de sonuçları güvenilir değildir.
Ağrıların azalması tamamen plasebo etkisine de bağlı olabilir.
ÜÇ: Tedavinin etkinliği güvenilir, ölçülebilen objektif parametreler ile değil hastaların ifadelerine göre değerlendirilmiştir ve dolayısıyla sonuçları da her türlü önyargı ve hataya açıktır.
DÖRT: Araştırmanın ne metot ne sonuç kısımlarında tedavinin yan etkileri ile ilgili hiçbir bilgi olmamasına rağmen ilacın emniyet profilinin “şahane” (excellent) olduğu bildirilmektedir.
Bunu paça çorbası satan lokantalar söylese anlaşılabilir ama hastalara ait tek bir biyokimyasal parametreye bile bakmadan, sadece hastaların makalede zikredilmeyen ifadelerine dayanarak promerimin emniyet profiline övgüler düzmek bilim adamlarına yakışmıyor.
BEŞ: Tedavinin maliyet-etkinliği (cost effectiveness) hakkında hiçbir bilgi verilmemektedir.
Atılan taş ürkütülen kurbağaya değer mi, belli değildir.
Neticede, derginin editörü olsaydım bu araştırmayı kesinlikle yayına kabul etmezdim.
Araştırmada kullanılan besin desteğinin ne olduğu belli değil
Araştırmada kullanılan promerim isimli gıda desteği hakkında ayrıntılı bir bilgi verilmemektedir; bu, piyasada satılan preparatlardan biri midir, yoksa üreticisinden özel olarak “saf promerim” olarak mı temin edilmiştir belli değildir.
Piyasada satılan promerim preparatları hidrolize morina balığı kollajeni yanında, kalsiyum, litotamniyon (kırmızı deniz yosunu), aserol (C vitamini kaynağı), D vitamini ve çinko ihtiva ediyor (3, 4).
Bundan dolayı da araştırmada kullanılan promerimde başka kimyasallar da varsa elde edilen faydanın doğrudan promerimle ilgili olduğu söylenemez.
Araştırma Pubmed’ de yer almaktadır ama literatürde promerim ile ilgili başka hiçbir yayın yoktur (5).
Haberde geçen şu bilgilerin bilimsel kaynaklarını da merak ediyorum:
BİR: Paça çorbası gibi yiyeceklerden alınan kolajen düşük dozlarda alındığında faydası olmaz.
İKİ: Paça çorbası çok fazla tüketildiğinde karaciğer, böbreklere zarar verir, ayrıca tansiyonu yükseltir.
ÜÇ: Yiyecekler ile alınan kolajenin yüksek moleküler ağırlığı olduğu için bağırsaklardan emilmez ve kıkırdak dokusuna ulaşamaz.
DÖRT: “bir aminoasit olan kolajen peptitler” sözü de yanlıştır, doğrusu kolajen peptidler amino asitlerden oluşur şeklinde olmalıdır.
Tek bir araştırmaya güvenilmez
Makalede de belirtildiği üzere, osteoartrite iyi geldiği ve emniyetli olduğu gerekçesiyle tüm dünyada senelerce kullanılan glukozamin/kondroitin desteklerinin geniş kapsamlı araştırmalar ve meta-analizlerde etkisiz oldukları ortaya çıkmıştı.
Bunu bilen araştırmacıların bir besin desteğini, plasebo kontrollü olmayan, çok az sayıda hasta üzerinde yapılan tek bir araştırma ile göklere çıkarmalarının ve insanların binlerce senedir tükettikleri paça çorbasını karalamalarının arkasında başka niyetler olduğunu düşünmek yanlış olmayacaktır.
Literatürde promerim ile ilgili hiçbir araştırma olmamakla beraber “collagen hydrolysate” ile yapılan aramada PubMed’ de 250 yayın bulunmaktadır (6).
Promerim de bir kolajen hidrolizatıdır ancak tüm hidrolizatları aynı kabul etmek akıl ve mantık açısından da bilimsel bakımdan da doğru olamaz.
Gelelim neticeye
BİR: Literatürde hakkında tek bir bilimsel araştırma bile olmayan promerim ile ilk araştırmayı yapanları tebrik ediyorum.
Yiğidi öldürelim ama hakkını da verelim: İlk olmak elbette bir değer taşır.
İKİ: “Bilimin Işığında” toplantısına katılan 200 fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanının masraflarının kim tarafından karşılandığını ve harcanan paranın miktarını öğrenmek kamuoyunun hakkı ve şeffaf toplumun gereğidir.
Bu ışığın ne kadarının ilaç endüstrisinden geldiğini bilmek istiyoruz.
ÜÇ: Bu tenkit yazımı aynen yayınlaması talebiyle Hürriyet Okur Temsilcisine de gönderiyor, araştırmacılar ve gazeteye konuşan uzmanlardan cevap bekliyorum.
DÖRT: Editör “Paçayı bırak morinaya bak” dese de ben “Paçayı tüccarlara kaptırmayın” diyorum.
***
NOT: Yazımı yayınladıktan sonra haberde verilen bilgilerin www.sagliklieklem.com isimli siteden alındığını, araştırmada kullanılan promerimin siteme resmini koyduğum ithal COLAmerim isimli besin desteği olduğunu gördüm.
Buna göre:
BİR: Muhabirler, şirkete ait bu siteden aldıkları bilgileri habere dönüştürmüşlerdir. Bunun habercilik etiğine sığmadığını düşünüyorum. DHA’ na ve editörlerine duyurulur.
İKİ: Bu yapılan gizli, daha doğrusu “apaçık” bir reklâmdır. Adı geçen bilim adamları da farkında olmadan (!) bu reklâmın oyuncuları durumuna düşmüşlerdir.
ÜÇ: Takdir değerli kamuoyunundur.
Kaynaklar:
1. http://www.hurriyet.com.tr/gundem/pacayi-birak-morinaya-bak-40856032
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5813844/
4. https://www.kullananlar.com.tr/colamerim-tablet/
5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=promerim
6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Collagen+hydrolysate
